\n

Artykuł został przygotowany przez Sylwię Raciborską – dyplomowanego psychologa, który w każdą środę, w godzinach: 18.00-19.00 prowadzi prywatne, bezpłatne porady psychologiczne na naszej stronie www.stopbarierom.pl.

Rehabilitacja psychologiczna – specjalistyczne świadczenie zdrowotne polegające na złożonym ciągu oddziaływań psychologicznych i zastosowaniu programów ćwiczeń, dostosowanych do specyficznych trudności pacjenta. Działania te służą rozwijaniu lub przywracaniu sprawności i aktywności życiowej chorych z rozmaitymi dysfunkcjami ośrodkowego układu nerwowego.

Rehabilitacja psychologiczna – polega na udzieleniu osobie niepełnosprawnej pomocy w pokonywaniu oporów psychicznych związanych z niepełnosprawnością oraz w przystosowaniu się do otoczenia. Warunkiem niezbędnym do efektywnego przebiegu kompleksowej rehabilitacji są: akceptacja, motywacja, aktywna postawa, realna ocena swoich możliwości, adaptacja do życia, wypracowanie nowego planu życiowego, psychoterapia, ergoterapia (terapia zajęciowa ; muzykoterapia, psychorysunek, biblioterapia, choreoterapia).

Dlaczego rehabilitacja psychologiczna jest ważna?

Rehabilitacja psychologiczna – jej oddziaływania służą przywracaniu psychicznych czynności, usprawnianiu działania, zwiększaniu aktywności życiowej osoby niepełnosprawnej, poprawie jakości jej życia.

Rehabilitacja psychologiczna towarzyszy leczeniu oraz innym rehabilitacyjnym działaniom, może też być działaniem odbywającym się etapami.

Rehabilitacja psychologiczna – cele

Celem psychologicznych rehabilitacyjnych działań jest doprowadzenie do możliwie największej poprawy w zakresie sprawności psychicznych chorych.

Polski model rehabilitacji medycznej

Rehabilitację medyczną według polskiego modelu Degi cechowały cztery przymiotniki: powszechna, wczesna, kompleksowa i ciągła.

1. Powszechność, czyli dostępność dla wszystkich chorych, odnosi się również do pojęcia interdyscyplinarności – rehabilitacja musi obejmować wszystkie dziedziny medycyny.

2. Wczesne zapoczątkowanie – rozumiane jako usprawnianie pacjenta zarówno przed planowym zabiegiem operacyjnym jak i zaraz po zabiegu w postaci ćwiczeń w łóżku (ćwiczeń oddechowych, izometrycznych, biernych, wspomaganych, czynnych). Wczesne zapoczątkowanie jest również istotną podstawą rehabilitacji wszystkich innych, m.in. neurologicznej – po udarach mózgowych.

3. Kompleksowość. Rehabilitacja znacznej części pacjentów ma charakter leczenia funkcjonalnego – zleconej przez lekarza kinezyterapii, oraz zabiegów fizykalnych, po których pacjent odzyskuje sprawność i powraca do funkcjonowania. W przypadku, gdy uraz bądź schorzenie całkowicie zmienia sytuację życiowa chorego należy wprowadzać rehabilitację kompleksową prowadzoną przez zespół) rehabilitacyjny.

Kompleksowa rehabilitacja wiąże się więc z pojęciem interdyscyplinarności, czyli zakłada udział lekarzy różnych specjalności w zależności od potrzeb.

4. Ciągłość. Rehabilitacja ma być nieprzerwana, jednoczasowo ma być prowadzona rehabilitacja medyczna, zawodowa, społeczna. Ciągłości rehabilitacji oznacza również kontynuację leczenia po opuszczeniu ośrodka szpitalnego, czyli rehabilitację środowiskową.

Bibliografia:

Polski model rehabilitacji medycznej zaakceptowany i zalecany przez WHO; Mariusz Lubecki Katedra i Zakład Historii Nauk Medycznych Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu; Hygeia Public Health 2011, 46(4): 506-515 www.h-ph.pl › pdf › hyg-2011 › hyg-2011-4-506
ptp.org.pl › teksty › Standardy_Zdrowotne

http://idn.org.pl/sonnszz/rehabilitacja_terminy.htm
http://www.praca.ffm.pl/index.php?mod=1&p=24&srw=1&text=140306b

Artykuł został przygotowany przez Sylwię Raciborską – dyplomowanego psychologa, który w każdą środę, w godzinach: 18.00-19.00 prowadzi prywatne, bezpłatne porady psychologiczne na naszej stronie www.stopbarierom.pl.

Czym jest pracoholizm?

Pracoholizm – to stan uzależnienia od wykonywanej pracy, który powoduje zaburzenie równowagi w życiu codziennym człowieka. Przypasowując pracoholizm do ludzi stwierdza się, że pracoholikami są zwykle osoby pilne, perfekcyjne, ale i niepewne siebie, nieśmiałe, niedowartościowane oraz bojące się otoczenia. Zazwyczaj są to osoby ambitne, lubiące rywalizować i wygrywać, które wysoko stawiają sobie poprzeczkę, za wszelką cenę dążą do osiągnięcia sukcesu i prestiżu społecznego.

Sześć głównych atrybutów pracoholizmu

1. wewnętrzy przymus pracy związany z cechami osobowości obsesyjno-kompulsyjnej, który powoduje, że nawet niewielka ilość pracy doświadczana jest jako przeciążenie,

2. bezpośredni związek z przeciążeniem pracą (lecz nie z obciążeniem nią liczbą godzin pracy),

3. odniesienie do każdego rodzaju aktywności ukierunkowanej na cel, która tratowana jest przez jednostkę jako praca (nie tylko pracy zawodowej),

4. odniesienie do różnych pozycji zawodowych (nie tylko kierowniczych),

5. istnienie fizjologicznego komponentu: uzależnienia od adrenaliny wyzwalanej w sytuacjach stresu,

6. obecność symptomów psychosomatycznych.

Pracoholizm jakie są fazy jego rozwoju ?

Pracoholizm – jakie są jego skutki?

Skutki pracoholizmu można podzielić na negatywne i pozytywne.

Negatywne:  

–  człowiek oddaje całą energię swojej firmie, pracodawcy,

–  po kilku latach „szaleńczej pracy” człowiek czuje się wykończony, skrajnie wypalony psychicznie,

–  odczuwa, iż nie jest już potrzebny swemu pracodawcy, czuje się wieczny niedosyt, popada w załamanie nerwowe,

– rozpadają się jego więzi rodzinne i związek małżeński,

– nękają go choroby somatyczne (wrzody żołądka, nerwice serca),

– popada w nałogi (alkohol, narkomania, lekomania),

– odczuwa przygnębienie bez pracy.

Pozytywne:

–  pracoholik „pnie się” po szczeblach kariery, awansuje i odnosi sukcesy,

–  zarabia coraz więcej (rodzina cieszy się z pieniędzy, ale odczuwa smutek z braku obecności członka rodziny, chociaż się do tego przyzwyczaja; takie odczucia ambiwalentnie odczuwają).

Pracoholizm – jakie są sposoby leczenia? 

Pracoholizm można i należy leczyć. Najważniejsze jest uświadomienie sobie występowania problemu i przerwanie tego błędnego koła. Człowiek dotknięty tym nałogiem musi sam sobie uświadomić tę smutną prawdę i zastanowić się do czego go to doprowadzi. Potrzeba przede wszystkim wytężonej pracy nad sobą, wprowadzenia we własne życie zdrowych proporcji między czasem przeznaczonym na pracę a tym pozostałym, przynależnym do innych równie ważnych sfer życia jak: rodzina, przyjaciele, hobby, odpoczynek, rozrywka.

Bibiografia: 

Kozak S. Patologie w środowisku pracy, Difin SA, Warszawa 2008

Wojdyło K.  Pracoholizm perspektywa poznawcza, Difin SA, Warszawa 2010

http://nasze-choroby.pl/685-c-pracoholizm.html
http://www.biomedical.pl/nalogi/pracoholizm-183.html

Artykuł został przygotowany przez Sylwię Raciborską – dyplomowanego psychologa, który w każdą środę, w godzinach: 18.00-19.00 prowadzi prywatne, bezpłatne porady psychologiczne na naszej stronie www.stopbarierom.pl

Pozytywne myślenie na wpływ na nasze życie oraz pracę zawodową. Jakość naszego życia w 90% zależy od naszego nastawienia. Właściwa postawa do pracy oraz do życia jest bardzo ważna. Jednak bardzo trudno je zmienić na zawołanie. Wymaga to dużo zaangażowania. Warto popracować nad pozytywnym myśleniem. Dotyczy do wszystkich osób a w szczególności jeśli chodzi o osoby niepełnoprawnością.

Pozytywne myślenie polega na świadomym koncentrowaniu się na pozytywach tego, co nas otacza: ludzi, zdarzeń oraz sytuacji.

Pozytywne myślenie to szczególny stan umysłu (i/lub ciała), decydujący o odczuciach, zachowaniach oraz skuteczności działania. Pozytywne myślenie wywołuje szczególny rodzaj emocji, który wzbudza w nas dobrą energię i przyczynia się tym samym do skuteczniejszego działania zarówno w sferze osobistej jak i zawodowej.

Pozytywne myślenie, to przede wszystkim:

– opieranie się na mocnych stronach osoby, a nie podkreślanie jego słabości;

– umiejętność zauważania w ludziach i ułatwianie im dostrzegania talentów oraz pozytywnych cech, jakie posiadają;

– zauważanie orz rozwijanie swoich pozytywnych stron, zdolności i zainteresowań, a także związana z tym odpowiedzialność za zidentyfikowanie i wydobycie na światło dzienne swoich talentów oraz uzdolnień w procesie świadomego odkrywania siebie.

Pozytywne myślenie składa się z dwóch umiejętności:

a) pierwsza z nich to wiara w pozytywny efekt naszego działania;

b) druga to zdolność dokonywania operacji myślowych, a w ślad za nimi – działania fizyczne, zmieniające zdarzenia nieprzyjemne na takie, które nam w jakiś sposób służą.

Cechy, które posiada człowiek myślą pozytywnie m.in.:

– mówi o pozytywnych stronach swoich przyjaciół, sytuacji

– przewiduje rozwój oraz podejmuje odpowiednie kroki w tym kierunku

– przyszłość napawa ją optymizmem

– szuka możliwości skutecznej pracy

– rywalizuje z najlepszymi

– stara się zarobić więcej

– wyznacza sobie realne cele

– planuje długofalowo

– otacza się ludźmi myślącymi pozytywnie, o postępowych poglądach

– nie zwraca uwagi na drobne pomyłki

– koncentruje się na swoich zaletach

– poszerza swoje horyzonty myślowe

– ma na uwadze nie tylko to, co jest w danym momencie, ale i to, co może być

– czuje się członkiem wspólnoty, zespołu i nie ogranicza się tylko do własnego zakresu obowiązków

– wierzy w siebie.

Bibliografia:

1.Buscaglia L.: „Radość Życia. O sztuce miłości i akceptacji”, wyd. GWP, 2007.

2. Gray M.: „Siły Życia”, wyd. Naukowe PWN, 1997.

3. Klein S.: „Sposób na karierę”, wyd. Amber 2001.

4. Peale Norman V.: „Moc pozytywnego myślenia”, wyd. Studio Emka, 2004.

5. Peale Norman V.: „Możesz jeśli myślisz, że możesz”, wyd. Studio Emka, 2006.

6. Scheich G.: „Pozytywne myślenie. Czy może szkodzić”, wyd. GWP 2001.

7. Seligman M.E.P „Optymizmu można się nauczyć. Jak zmienić swoje myślenie i swoje życie”, wyd. Media Rodzina 1996.

8. Seligman M.E.P Co możesz zmienić, a czego nie możesz, wyd. Media Rodzina 2000.

9. Wegscheider-Cruse S.: „Poczucie własnej wartości. Jak pokochać siebie”, wydawnictwo GWP 2002.

www.psychodnia.pl,

www.sciaga.pl,

www.pozytywne.com,

www.twojamoc.pl

Prezentacje z zajęć ze studiów

Z uwagi na postępujący proces starzenia się społeczeństwa stwierdza się coraz częstsze występowanie chorób neurodegeneracyjnych takich jak choroba Alzheimera czy też choroba Parkinsona. Przebieg chorób neurodegeneracyjnych charakteryzuje postępujący proces degeneracji komórek nerwowych, co może skutkować obniżeniem sprawności ruchowej lub umysłowej prowadzącym do niepełnosprawności. Ze względu na patogenezę chorób neurodegeneracyjnych przypuszcza się, że sposób żywienia oraz skład jakościowy diety może mieć znaczący wpływ na przebieg schorzenia. Wśród czynników żywieniowych istotnych z punktu widzenia chorób neurodegeneracyjnych wyróżnia się:

STAN ZAPALNY

W literaturze naukowej zwraca się uwagę na fakt, że niektóre składniki pożywienia mogą spowalniać postęp choroby poprzez zwalczanie stanu zapalnego, który towarzyszy procesowi degeneracji neuronów. Rolą składników odżywczych może być ochrona delikatnej struktury tkanki nerwowej przed szkodliwym działaniem stresu oksydacyjnego i stanu zapalnego. Do czynników o działaniu przeciwzapalnym zalicza się głównie nienasycone kwasy tłuszczowe. W diecie człowieka pochodzą one głownie z nierafinowanych olejów roślinnych oraz ryb i nasion. Wysokie spożycie nasyconych tłuszczów z produktów zwierzęcych wskazywane jest w literaturze jako zwiększające ryzyko chorób otępiennych. Obecność w jadłospisie nienasyconych kwasów tłuszczowych pochodzących z olejów roślinnych, ryb oraz nasion może również wpływać korzystnie na profil lipidowy i zapobiegać zmianom miażdżycowym prowadzącym do uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego.

WITAMINY Z GRUPY B

Dieta może mieć również znaczenie w kontekście wpływu na plastyczność neuronów. Pomimo, że tkanka nerwowa wykazuje słabą zdolność do regeneracji zjawisko plastyczności mózgu pozwala w pewien sposób zachować funkcje układu nerwowego oraz adaptować do zmieniającego się środowiska. Bardzo ważne dla procesu reorganizacji jest odpowiednia podaż witamin z grupy B, szczególnie witaminy B12, kwasu foliowego oraz tiaminy. Wykazano również, że zmniejszone stężenie witaminy B12 oraz kwasu foliowego i towarzyszące temu zjawisku podwyższone stężenie homocysteiny może wpływać na progresję otępienia naczyniopochodnego jak również otępienia w chorobie Alzheimera.

MASA CIAŁA

W chorobach neurozwyrodnieniowych istotne znaczenie ma również fakt, że choroby dietozależne takie jak cukrzyca typu II czy otyłość, które mogą przyczyniać się do nasilenia stanu zapalnego i neurodegeneracji. Tkanka tłuszczowa ma wpływ na gospodarkę hormonalną, a jej nadmierna ilość nasila stan zapalny. W wyniku procesu starzenia, u osób starszych zachodzi zjawisko stopniowej utraty beztłuszczowej tkanki, która zastępowana jest tkanką tłuszczową często bez znaczących zmian w masie ciała. Otyłość u osób starszych jest więc dodatkowo obarczona większym ryzykiem nasilenia procesu zapalnego i stopniowego pogarszania się funkcji układu nerwowego i odpornościowego. Insulinooporność towarzysząca cukrzycy typu 2 może dodatkowo zaburzać funkcje kognitywne.

Masa ciała może mieć również znaczenie w przypadku występowania niedożywienia. Choroba Parkinsona ze względu na towarzyszące jej objawy może być przyczyną nasilenia ryzyka niedożywienia u osób starszych. Niedożywienie może bezpośrednio przekładać się na pogorszenie funkcjonowania poznawczego i progresję choroby.

MIKROFLORA JELITOWA

Obecnie przypuszcza się, że wpływ na funkcje układu nerwowego mogą mieć również bakterie zasiedlające naturalnie jelito grube. Rodzaj bakterii zależy między innymi od składu i jakości diety. Duża ilość przetworzonych produktów, nasyconych kwasów tłuszczowych oraz brak błonnika pokarmowego mogą niekorzystnie wpływać na dobre bakterie zasiedlające końcowy odcinek jelita.  Zaburzenia w składzie mikroflory jelitowej mogą przyczyniać się do nasilenia stanu zapalnego, ale również powodować problemy z wypróżnianiem i dyskomfort.

Najnowsze badania dotyczące chorób neurodegeneracyjnych dotyczą również badania wpływu ogólnego stanu przewodu pokarmowego na jakość funkcji poznawczych. Część naukowców przypuszcza, że choroba Parkinsona może być spowodowana zaburzeniami w przewodzie pokarmowym co potwierdzono dotychczas jedynie na modelu zwierzęcym.

Korzystne wydaje się być spożywanie produktów poddanych fermentacji mlekowej ze względu na stymulację rozwoju korzystnych gatunków bakterii w końcowym odcinku jelita. Pozytywne działanie fermentowanych produktów takich jak: kefir, jogurt naturalny czy też ogórki kiszone lub kapusta może wpływać pozytywnie poprzez łagodzenie stanu zapalnego, poprawę nastroju, a także wspomaganie funkcji jelit. Zarówno choroba Parkinsona jak i choroba Alzheimera predysponują do występowania zaburzeń w składzie mikroflory jelitowej ze względu na zmiany w jakości i ilości przyjmowanych pokarmów. Wprowadzenie do diety naturalnych produktów poddanych fermentacji może być korzystne dla tej grupy chorych.

Obecnie, najkorzystniejszym modelem żywienia w profilaktyce i leczeniu chorób neurodegeneracyjnych wydaje się być dieta śródziemnomorska. Ten rodzaj diety bazuje na produktach roślinnych, dużej ilości warzyw i produktów zbożowych. Dieta śródziemnomorska uwzględnia również odpowiednią podaż tłuszczów roślinnych oraz błonnika pokarmowego. W diecie tej można znaleźć również spore ilości ryb oraz produktów mlecznych. Uwzględnione  w diecie śródziemnomorskiej czerwone wino zwykle spożywane jest w postaci rozcieńczonej jednak nie zaleca się spożywania alkoholu w chorobach neurodegeneracyjnych ze względu na stosowane leczenie oraz możliwość uzależnienia.

Znaczenie diety w chorobach neurodegeneracyjnych jest często niedoceniane, pomimo że może w znacznym stopniu wpłynąć na jakość życia pacjentów oraz w pewnym stopniu na przebieg choroby.

Autorką artykułu jest Elwira Gliwska – absolwentka dietetyki na Warszawskim Uniwersytecie Medycznym. Jej zainteresowania to żywienie kliniczne oraz neurologia. Obecnie udziela wsparcia w zakresie porad dietetycznych różnym grupom pacjentów oraz prowadzi projekty naukwo-badawcze z zakresu dietetyki. W Fundacji Neuron Plus prowadzi cotygodniowe, prywatne porady livechat dla osób z niepełnosprawnośćią.

Bibliografia

Szczygieł B., i wsp. Rola wybranych składników odżywczych we wspomaganiu leczenia farmakologicznego choroby Alzheimera. Medycyna Wieku Podeszłego 2014, tom 4, nr 1, 7–15

Dochniak M., Ekiert K., Żywienie w prewencji i leczeniu choroby Alzheimera i choroby Parkinsona. Piel. Zdr. Publ. 2015, 5, 2, 199–208

Kossut M Plastyczność mózgu. Neuropedia – Encyklopedia Neuronauki 2014, 1(1):2; wersja 1

Eriksson PS, Perfilieva E, Bjork-Eriksson T, Alborn AM, Nordborg C, Peterson DA, and Gage FH (1998) Neurogenesis in the adult human hippocampus. Nature Medicine; 4(11): 1313-1317.

Artykuł został przygotowany przez Sylwię Raciborską – dyplomowanego psychologa, który w każdą środę, w godzinach: 18.00-19.00 prowadzi prywatne, bezpłatne porady psychologiczne na naszej stronie www.stopbarierom.pl

Problem stresu dotyczy każdego człowieka, nie ma ludzie, którzy go nie przeżywają. Wyjaśniam, co to jest stres. W artykule przestawiam jak poradzić sobie ze stresem.

Stresem – określamy pewne zdarzenia w naszym życiu, najczęściej trudne, przykre i niepożądane albo określamy tak nasz stan wewnętrzny, przeżycia, napięcie, niepokój, lęk oraz inne nieprzyjemne emocje.

Strategie radzenia sobie ze stresem:

– przeżywaj emocje, które się pojawiają. Masz prawo przeżywać uczucia takie jak: złość, smutek, zmiana nastrojów itd. Pamiętaj jednak, że przeżywając różne emocje nie możesz ranić innych osób.

– utrzymuj kontakt z innymi ludźmi. Mogą być dla ciebie wsparciem w trudnej sytuacji. Jeśli masz kogoś bliskiego rozmawiaj z nim o tym, co dzieje się z tobą i o tym, jak ci trudno. Jeśli masz trudności żeby się otworzyć przed najbliższymi, skorzystaj z pomocy specjalistów (poradnie psychologiczne, stowarzyszenia, fundacje, poradnie zdrowia psychicznego)

– pamiętaj, że należy ci się odpoczynek – masz prawo odpoczynku.

– stałe pozostawaj w kontakcie z osobami, które są ci życzliwie, opowiadaj im o swoich działaniach, o swoim nastroju.

Po niżej przestawiam różne strategie na radzenie sobie ze stresem. Należą do nich głównie techniki relaksacyjne oraz wizualizacyjne.

Praca z oddechem – relaksacja

Praca z oddechem polega na zwolnieniu oddechu oraz nadanie mu odpowiedniego rytmu. Oddech wpływa bezpośrednio na naszą fizjologię, natomiast fizjologia na nasze emocje. np. medytacja swobodnego oddechu według Deepaka Chopry’ego. Usiądź wygodnie. Zamknij oczy oddychaj lekko i swobodnie pracuj przeponą. Zrób wdech, zaraz po nim wydech i poczekaj 2 sekundy przed następnym wdechem. Pozwól swojej uwadze podążać za oddechem. Skup się na tym, jak powietrze wchodzi przez nos i spływa w dół do płuc. Oddychaj normalnie, niezbyt głęboko, bez wstrzymywania oddechu.

Wizualizacja

Technika wizualizacji ma na celu tzw. mentalne oddzielenie się od sytuacji, która wywołuje stres. Możemy sobie wyobrazić, że znajdujemy się za ochronną tarczę albo otoczka, która chroni przed negatywnym wpływem z zewnątrz.

Przestawiam wizualizację prowadzoną. Jej zamiarem jest wykreowanie sobie obrazu siebie w przyjemnym otoczeniu.

– połóż się wygodnie, zamknij oczy,

– wyobraź sobie, że znajdujesz się w jakimś wspaniałym dla ciebie miejscu (łąka plaża góry itd. plaża),

– poczuj oraz zobacz wszystko to, co cię otacza – co widzisz, co czujesz co słyszysz

– wyobraź sobie jakąś rzecz, przedmiot w tym miejscu, który jest jego symbolem

– kiedy będzie ci szczególnie ciężko przypomnij sobie tą rzecz symbolizująca to miejsce.

„Przeramowanie” sytuacji – reframing

Technika reframing opiera na zmianie kontekstu sytuacji stresującej.

Np. stresujesz się rozmową z szefem możesz w myślach wyobrazić sobie taką sytuację:

– wyobraź sobie, że siedzisz w biurze szefa a on krzyczy na ciebie

– przypomnij sobie jego głos, charakterystyczne: mimikę gesty

– w tej chwili zmień szefa w myślach w inną postać np. z filmu albo z bajki – wyobrażaj go jak tylko zechcesz

– ubierz go w zabawne ubrania np. w klauna, itd

– zmień otoczenie szefa np. z filmu albo z bajki np. szef w cyrku przebrany za klauna, itd.

– złam stan emocjonalny – policz ilość żarówek w pokoju, długopisy na biurku, itd.

– przypomnij sobie jeszcze raz sytuację stresową, zobacz jak wiele się zmieniło. Jeśli jeszcze jesteś zestresowany powtórz ćwiczenie.

Inne sposoby pomagające zmniejszyć napięcie wywołane stresem to m.in.:

– muzykoterapia – terapia dźwiękiem, muzyką
– aromaterapia – terapia olejkami eterycznymi
– zdrowa dieta
– śmiech
– odpowiednia ilość snu
– odpoczynek
– aktywność fizyczna
– kontakt oraz rozmowy z bliskimi osobami, ze specjalistą np. psychologiem, psychoterapeutą.  

Literatura:

TECZKA INFORMACYJNA Poradź sobie ze stresem; Wojewódzki Urząd Pracy w Warszawie Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej; Warszawa 2007

Kijak M., Stres. 15 najskuteczniejszych sposobów na radzenie sobie ze stresem,  Wydawnictwo Złote Myśli, Gliwice 2009

www.medonet.pl/zdrowie,aromaterapia—zastosowanie–rodzaje-olejkow–koszty-aromaterapii,artykul,1730063.html (dn. 19.06.2019)