Artykuł został przygotowany przez Elwirę Gliwską –dietetyka klinicznego, która w każdy piątek, w godzinach: 18.00-19.00 prowadzi prywatne, bezpłatne porady psychologiczne na naszej stronie www.stopbarierom.pl

Przyjmowanie pokarmu kojarzy się zwykle z zaspokajaniem głodu i dostarczaniem energii jednak funkcji, które spełnia może być znacznie więcej. Dieta oraz nawyki żywieniowe mogą mieć wpływ na różne aspekty zdrowia. Skutki prawidłowego lub niewłaściwego odżywiania obserwowane są jednak  z pewnym opóźnieniem przez co często nie są wiązane bezpośrednio ze sposobem żywienia. Niepełnosprawność może być wynikiem nieodpowiedniej diety oraz złych nawyków żywieniowych.

Otyłość i jej powikłania

Otyłość związana jest z nadmierną podażą energii w stosunku do zapotrzebowania. Nadwyżka energetyczna gromadzona jest w postaci tkanki tłuszczowej, która oddziałuje negatywnie na organizm. Pierwsze odczuwalne efekty nadmiernej masy ciała to obciążenie stawów oraz męczliwość. Niepełnosprawność związana z otyłością może wynikać zarówno z chorób, które jej towarzyszą, jak również z samego upośledzenia funkcji motorycznych (w otyłości olbrzymiej lub otyłości związanej z niedoborami beztłuszczowej masy ciała). Aktywność metaboliczna tkanki tłuszczowej oraz nieprawidłowy skład diety osób otyłych mogą być przyczyną poważnych chorób. Wśród chorób często związanych z otyłością wymienia się:

· nadciśnienie tętnicze,

· cukrzycę typu 2,

· niealkoholowe stłuszczenie wątroby.

Stres oksydacyjny a niepełnosprawność

Komórki tkanki tłuszczowej mogą nasilać produkcję wolnych rodników tlenowych oraz wzmagać reakcję zapalną. W wyniku nadprodukcji rodników tlenowych dochodzi do uszkadzania ścian naczyń krwionośnych i stresu oksydacyjnego. Zaburzenia gospodarki hormonalnej, nadciśnienie tętnicze oraz nieprawidłowy profil lipidowy dodatkowo niekorzystnie oddziałują na układ sercowo-naczyniowy.  W konsekwencji otyłość może przyczyniać się do zawału serca bądź udaru niedokrwiennego mózgu, które są coraz częstszą przyczyną niepełnosprawności. Stres oksydacyjny wpływa również na wiele innych ważnych przemian w organizmie sprzyjając nowotworom i chorobom otępiennym. 

Zaburzenia gospodarki węglowodanowej

Istotnym powikłaniem otyłości może być również cukrzyca typu 2. W przebiegu otyłości obserwuje się upośledzenie wydzielania insuliny oraz spadek wrażliwości tkanek na jej działanie, czyli insulinooporność. Narastająca oporność tkanek na insulinę pojawia się zwykle wiele lat przed wykryciem jawnej hiperglikemii. Zarówno nadmierna ilość tkanki tłuszczowej jak i nieprawidłowa dieta zawierająca nadmiar węglowodanów prostych sprzyjają insulinooporności, a w przyszłości cukrzycy typu 2.  Wśród konsekwencji nieleczonej cukrzycy typu 2 wymienia się przedwczesną umieralność, ślepotę, niewydolność nerek, amputację kończyn oraz niepełnosprawność. Ilość tkanki tłuszczowej jest dodatnio skorelowana  z nasileniem insulinooporności.

Stłuszczenie wątroby

W przypadku nadmiernej masy ciała zwiększa się również ryzyko niealkoholowej choroby stłuszczeniowej wątroby (z ang. NAFLD non alcoholic fatty liver disease). W badaniach wykazano związek pomiędzy dietą wysokokaloryczną, nadmiernym spożyciem tłuszczów czy węglowodanów rafinowanych, a występowaniem NAFLD. Ryzyko wystąpienia choroby zwiększa współistniejąca  z otyłością insulinooporność. Stłuszczenie wątroby niesie ze sobą liczne komplikacje, a najistotniejszą z nich jest zwiększenie ryzyka rozwoju raka wątrobowakomórkowego. Szacuje się, że współistnienie cukrzycy typu 2 oraz otyłości zwiększa ryzyko wystąpienia raka wątrobowokomórkowego nawet dziesięciokrotnie. 

Niemniej ważnym następstwem otyłości jest zwiększenie ryzyka powikłań pooperacyjnych, spowolnione gojenie ran, a także zaburzenia nastroju czy depresja. Nadmierna masa ciała nie pozostaje również bez wpływu na stawy, które w skutek nadmiernego obciążenia tracą swoje funkcje. 

Otyłość jest chorobą cywilizacyjną, która niesie ze sobą liczne komplikacje metaboliczne. Zaburzenia szlaków metabolicznych oraz aktywność hormonalna tkanki tłuszczowej przyczyniają się do zwiększenia ryzyka wystąpienia wielu chorób. Schorzenia towarzyszące otyłości są częste i mogą prowadzić do niepełnosprawności. 

Konturek S., Fizjologia człowieka. Podręcznik dla studentów medycyny. Elesevier Urban & Partner, Wrocław 2007; 789-795

Wąsowski M., i wsp. Otyłość – definicja, epidemiologia, patogeneza. Post N Med. 2013, t.XXVI, nr 4

Alejandro PMD., i wsp. A Review of Osteoporosis in the Older Adult: An Update. Rheumatic Disease Clinics of North America Tom 44(3), August 2018; 437-451

Z uwagi na postępujący proces starzenia się społeczeństwa stwierdza się coraz częstsze występowanie chorób neurodegeneracyjnych takich jak choroba Alzheimera czy też choroba Parkinsona. Przebieg chorób neurodegeneracyjnych charakteryzuje postępujący proces degeneracji komórek nerwowych, co może skutkować obniżeniem sprawności ruchowej lub umysłowej prowadzącym do niepełnosprawności. Ze względu na patogenezę chorób neurodegeneracyjnych przypuszcza się, że sposób żywienia oraz skład jakościowy diety może mieć znaczący wpływ na przebieg schorzenia. Wśród czynników żywieniowych istotnych z punktu widzenia chorób neurodegeneracyjnych wyróżnia się:

• Przeciwzapalne działanie niektórych składników pożywienia
• Kaloryczność diety i kontrola masy ciała
• Podaż witamin z grupy B
• Prawidłowy skład mikroflory jelitowej

STAN ZAPALNY

W literaturze naukowej zwraca się uwagę na fakt, że niektóre składniki pożywienia mogą spowalniać postęp choroby poprzez zwalczanie stanu zapalnego, który towarzyszy procesowi degeneracji neuronów. Rolą składników odżywczych może być ochrona delikatnej struktury tkanki nerwowej przed szkodliwym działaniem stresu oksydacyjnego i stanu zapalnego. Do czynników o działaniu przeciwzapalnym zalicza się głównie nienasycone kwasy tłuszczowe. W diecie człowieka pochodzą one głownie z nierafinowanych olejów roślinnych oraz ryb i nasion. Wysokie spożycie nasyconych tłuszczów z produktów zwierzęcych wskazywane jest w literaturze jako zwiększające ryzyko chorób otępiennych. Obecność w jadłospisie nienasyconych kwasów tłuszczowych pochodzących z olejów roślinnych, ryb oraz nasion może również wpływać korzystnie na profil lipidowy i zapobiegać zmianom miażdżycowym prowadzącym do uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego.

WITAMINY Z GRUPY B

Dieta może mieć również znaczenie w kontekście wpływu na plastyczność neuronów. Pomimo, że tkanka nerwowa wykazuje słabą zdolność do regeneracji zjawisko plastyczności mózgu pozwala w pewien sposób zachować funkcje układu nerwowego oraz adaptować do zmieniającego się środowiska. Bardzo ważne dla procesu reorganizacji jest odpowiednia podaż witamin z grupy B, szczególnie witaminy B12, kwasu foliowego oraz tiaminy. Wykazano również, że zmniejszone stężenie witaminy B12 oraz kwasu foliowego i towarzyszące temu zjawisku podwyższone stężenie homocysteiny może wpływać na progresję otępienia naczyniopochodnego jak również otępienia w chorobie Alzheimera.

MASA CIAŁA

W chorobach neurozwyrodnieniowych istotne znaczenie ma również fakt, że choroby dietozależne takie jak cukrzyca typu II czy otyłość, które mogą przyczyniać się do nasilenia stanu zapalnego i neurodegeneracji. Tkanka tłuszczowa ma wpływ na gospodarkę hormonalną, a jej nadmierna ilość nasila stan zapalny. W wyniku procesu starzenia, u osób starszych zachodzi zjawisko stopniowej utraty beztłuszczowej tkanki, która zastępowana jest tkanką tłuszczową często bez znaczących zmian w masie ciała. Otyłość u osób starszych jest więc dodatkowo obarczona większym ryzykiem nasilenia procesu zapalnego i stopniowego pogarszania się funkcji układu nerwowego i odpornościowego. Insulinooporność towarzysząca cukrzycy typu 2 może dodatkowo zaburzać funkcje kognitywne.

Masa ciała może mieć również znaczenie w przypadku występowania niedożywienia. Choroba Parkinsona ze względu na towarzyszące jej objawy może być przyczyną nasilenia ryzyka niedożywienia u osób starszych. Niedożywienie może bezpośrednio przekładać się na pogorszenie funkcjonowania poznawczego i progresję choroby.

MIKROFLORA JELITOWA

Obecnie przypuszcza się, że wpływ na funkcje układu nerwowego mogą mieć również bakterie zasiedlające naturalnie jelito grube. Rodzaj bakterii zależy między innymi od składu i jakości diety. Duża ilość przetworzonych produktów, nasyconych kwasów tłuszczowych oraz brak błonnika pokarmowego mogą niekorzystnie wpływać na dobre bakterie zasiedlające końcowy odcinek jelita.  Zaburzenia w składzie mikroflory jelitowej mogą przyczyniać się do nasilenia stanu zapalnego, ale również powodować problemy z wypróżnianiem i dyskomfort.

Najnowsze badania dotyczące chorób neurodegeneracyjnych dotyczą również badania wpływu ogólnego stanu przewodu pokarmowego na jakość funkcji poznawczych. Część naukowców przypuszcza, że choroba Parkinsona może być spowodowana zaburzeniami w przewodzie pokarmowym co potwierdzono dotychczas jedynie na modelu zwierzęcym.

Korzystne wydaje się być spożywanie produktów poddanych fermentacji mlekowej ze względu na stymulację rozwoju korzystnych gatunków bakterii w końcowym odcinku jelita. Pozytywne działanie fermentowanych produktów takich jak: kefir, jogurt naturalny czy też ogórki kiszone lub kapusta może wpływać pozytywnie poprzez łagodzenie stanu zapalnego, poprawę nastroju, a także wspomaganie funkcji jelit. Zarówno choroba Parkinsona jak i choroba Alzheimera predysponują do występowania zaburzeń w składzie mikroflory jelitowej ze względu na zmiany w jakości i ilości przyjmowanych pokarmów. Wprowadzenie do diety naturalnych produktów poddanych fermentacji może być korzystne dla tej grupy chorych.

Obecnie, najkorzystniejszym modelem żywienia w profilaktyce i leczeniu chorób neurodegeneracyjnych wydaje się być dieta śródziemnomorska. Ten rodzaj diety bazuje na produktach roślinnych, dużej ilości warzyw i produktów zbożowych. Dieta śródziemnomorska uwzględnia również odpowiednią podaż tłuszczów roślinnych oraz błonnika pokarmowego. W diecie tej można znaleźć również spore ilości ryb oraz produktów mlecznych. Uwzględnione  w diecie śródziemnomorskiej czerwone wino zwykle spożywane jest w postaci rozcieńczonej jednak nie zaleca się spożywania alkoholu w chorobach neurodegeneracyjnych ze względu na stosowane leczenie oraz możliwość uzależnienia.

Znaczenie diety w chorobach neurodegeneracyjnych jest często niedoceniane, pomimo że może w znacznym stopniu wpłynąć na jakość życia pacjentów oraz w pewnym stopniu na przebieg choroby.

Autorką artykułu jest Elwira Gliwska – absolwentka dietetyki na Warszawskim Uniwersytecie Medycznym. Jej zainteresowania to żywienie kliniczne oraz neurologia. Obecnie udziela wsparcia w zakresie porad dietetycznych różnym grupom pacjentów oraz prowadzi projekty naukwo-badawcze z zakresu dietetyki. W Fundacji Neuron Plus prowadzi cotygodniowe, prywatne porady livechat dla osób z niepełnosprawnośćią.

Bibliografia

Szczygieł B., i wsp. Rola wybranych składników odżywczych we wspomaganiu leczenia farmakologicznego choroby Alzheimera. Medycyna Wieku Podeszłego 2014, tom 4, nr 1, 7–15

Dochniak M., Ekiert K., Żywienie w prewencji i leczeniu choroby Alzheimera i choroby Parkinsona. Piel. Zdr. Publ. 2015, 5, 2, 199–208

Kossut M Plastyczność mózgu. Neuropedia – Encyklopedia Neuronauki 2014, 1(1):2; wersja 1

Eriksson PS, Perfilieva E, Bjork-Eriksson T, Alborn AM, Nordborg C, Peterson DA, and Gage FH (1998) Neurogenesis in the adult human hippocampus. Nature Medicine; 4(11): 1313-1317.